Tussen de oren en de benen

Volkskrant, 18-10-2003
Door Pay-Uun Hiu

Pijn bij het vrijen is een probleem gehuld in nevelen van schuld en schaamte. Hoeveel vrouwen er last van hebben, is moeilijk na te gaan. Maar puur lichamelijk is het zelden. 'Seks is nou eenmaal lijf en geest en cultuur en relatie.'

Hoe opwindend kan een onderzoekskamer in een ziekenhuis zijn? Psychologe/seksuologe Marieke Brauer dimt de lichten in het lab van de polikliniek Psychosomatische Gynaecologie en Seksuologie in het Leids Universitair Medisch Centrum (LUMC). Pontificaal in de kamer staan een stoel - model tandartsstoel - en een tafel met een televisiescherm waarop tijdens het onderzoek erotische fragmenten worden getoond.

Zorgvuldig schuift Brauer gordijnen weg en dekt ze de ruit af tussen de onderzoeksruimte en die waar zij zelf zit. De deur gaat van binnenuit op slot. 'Dan weet de proefpersoon zeker dat niemand mee kan kijken', zegt de onderzoekster naar remmingen in de lustbeleving bij vrouwen. En dan kan de film beginnen, terwijl via een sensor in de vagina van de vrouw die ernaar kijkt de fysieke respons op erotische beelden wordt gemeten. Absolute discretie en anonimiteit zijn geboden, want de hele seksuele revolutie ten spijt is het nog steeds een gevoelig terrein waarop Brauer zich begeeft. Hoe vaak we het doen, waar we het doen, een blote-billenfilmpje op z'n tijd - dat zijn niet de dingen waarvoor de gemiddelde Nederlander zich schaamt. Áls we het maar doen, want een langdurig haperend seksleven is niet echt een salonfähig onderwerp.

Weinig mannen zullen luid in de kroeg vertellen hoe ge-wel-dig hun nieuwe erectiepil werkt. Maar goed, mede door de commerciële belangen van de farmaceutische industrie rouleren er tenminste diverse soorten erectiepillen op de markt, waaraan in 2001 in het totaal 9,3 miljoen euro werd uitgegeven. Voor structurele seksuele problemen bij vrouwen heeft de wetenschap daarentegen nog niet al te veel interesse getoond. Het jaarlijks congres van de International Society for the Study of Women's Sexual Health (ISSWSH) dat deze week in Amsterdam wordt gehouden en zich specifiek richt op 'vrouwelijke seksuele dysfuncties', is het eerste dat hieraan op zo'n schaal aandacht besteedt, aldus Marieke Brauer en haar collega Moniek ter Kuile van het LUMC.

'Er is hier nog niet veel studie naar gedaan', bevestigt Brauer, die nu werkt aan haar promotieonderzoek over vrouwen die pijn hebben bij het vrijen - 'dyspareunie' in vaktermen. En dat blijkt een moeras van fysieke en psychische klachten, gehuld in nevelen van schaamte, schuld en taboe. Wat de oorzaak is van die pijn weet niemand precies, want iets afwijkends wordt er bij lichamelijk onderzoek - afgezien van wat kleine, oppervlakkige wondjes - meestal niet gevonden. Wat de beste behandeling is weet ook niemand, want het is niet duidelijk of het bij die vrouwen tussen de oren of tussen de benen zit, of allebei. Ten slotte is al helemaal niet duidelijk om hoeveel vrouwen het gaat, want niemand weet hoeveel vrouwen ermee blijven zitten omdat ze niet naar een arts durven of niet goed worden doorverwezen.

'De schattingen zitten tussen de 4 en 17 procent, maar dat is ook sterk afhankelijk van de definitie die je gebruikt', stelt Brauer. Bij het LUMC is er sprake van dyspareunie wanneer de pijn minimaal zes maanden optreedt bij gemeenschapof pogingen daartoe en de pijn er ook alleen op die momenten is. Bij een onderzoek onder de vrouwen die de polikliniek gynaecologie van het LUMC bezochten, bleek dat 20 procent last had van pijn bij het vrijen - variëdam.rend van een klein beetje tot een pijnscore die overeenkwam met die bij een bevalling.

Deze schatting wordt onderschreven door Rik van Lunsen, hoofd afdeling seksuologie van het AMC in Amster'We hebben hier 80 tot 100 vrouwen per jaar die zeer lang bestaande, ernstige seksuele pijnproblemen hebben. Gemiddeld hebben ze daar al ruim drie jaar last van voor ze bij ons terechtkomen en dan hebben ze vaak ook al een heel traject afgelegd langs huisartsen en gynaecologen.'

'We weten dat van de vrouwen die last hebben van incontinentie 70 procent niet naar een arts gaat', zegt Huub van der Vaart, gynaecoloog bij het bekkenbodemcentrum Alant Vrouw in Zeist. Het zou hem niet verbazen als de percentages bij vrouwen met pijnklachten bij het vrijen vergelijkbaar zijn. En vaak hangt dyspareunie samen met een complete overspanning van de bekkenbodemspieren, wat ook andere problemen tot gevolg heeft. 'Kort gezegd: ontlasting en urine kunnen er niet uit, de vriend kan er niet in', verklaart Van der Vaart.

In het verleden, en in sommige gevallen ook nu nog, wordt operatief ingegrepen, vooral om de pijnlijke huid weg te halen zodat daar nieuw weefsel kan ontstaan. Maar daarmee is de psychische kant van het probleem nog lang niet opgelost. 'Het is een cirkel', zegt Brauer. 'Wanneer gemeenschap pijn doet, ga je je bekkenbodemspieren aanspannen, waardoor het meer pijn doet en als dat lang genoeg zo doorgaat, nemen zin in vrijen en opwinding steeds meer af. Daardoor wordt de vagina niet vochtig genoeg wat weer een extra pijnfactor oplevert.'

Het LUMC probeert in groepsbehandelingen de verschillende factoren aan te pakken, als uit medisch onderzoek blijkt dat er geen andere lichamelijke obstakels zijn: ontspanningsoefeningen voor de bekkenbodem, maar ook gesprekken over opwinding, zin en de relatieproblemen die door de pijnklachten zijn ontstaan. 'Een geïntegreerde benadering is de enige manier waarop je seksuele pijnproblemen kunt aanpakken', stelt ook Van Lunsen van het AMC. 'Seks is nou eenmaal lijf en geest en cultuur en relatie.'

De 'cursus' in het LUMC bestaat uit twaalf sessies en los van de vrouwengroepen zijn er ook drie bijeenkomsten voor de partners. 'Er zijn vrouwen die na de cursus pijnvrij gemeenschap kunnen hebben', weet Ter Kuile, die deze cursussen al vanaf het begin in 1992 begeleidt. 'Een deel van de vrouwen lukt dat pas na langere tijd en bij een deel werkt het ook helemaal niet. Iedereen verbetert wel iets, maar het is een heel hardnekkig probleem.' In haar onderzoek wil Brauer te weten komen wat nu precies de invloed is bij deze vrouwen van pijn op de lustbeleving. Raken vrouwen die pijnklachten hebben überhaupt wel opgewonden? Is het misschien zo dat vrouwen die geen pijnklachten hebben zo opgewonden zijn, dat ze daardoor minder pijn voelen? Met enige moeite heeft ze 75 vrouwen met dyspareunie gevonden - tussen de 18-45 jaar, heteroseksueel, vaste partner, nog niet in de overgang - die bereid waren in het lab vijftig minuten naar, onder meer, de erotische filmfragmenten te kijken. Hierbij moesten ze vragenlijsten invullen ('Hoe opwindend vond u dit fragment?'), terwijl de sensor in hun vagina aangaf wat hun lichaam ervan vond.

Dit onderzoek is nu bijna afgerond en in het vervolgonderzoek (vrijwilligsters worden nog gezocht: 071-5268032) wil Brauer meten hoe vrouwen reageren wanneer ze weten dat er bij een erotisch fragment ook daadwerkelijk een pijnprikkel kan worden toegediend. De conclusie, dat deze vrouwen dan echt geen trek meer hebben in een fijne vrijpartij, lijkt voor de hand te liggen. Maar wetenschappelijk aangetoond is het nog niet. 'Je moet het anders alleen maar met de verhalen van de vrouwen zelf doen', zegt Ter Kuile, 'en zo hopen we extra informatie te krijgen, die we ook weer in de behandeling kunnen toepassen.'